rn

TAKDİM

rn

Prof. Dr. Ahmet KALA

rn

İstanbul Üniversitesi İstanbul Araştırmaları Anabilimdalı Başkanı

rnAmaç rnrnElinizdeki eserin hazırlanmasında öncelikli amacımız kayıp eserlerin varlığına ve ihyasına yönelik çalışmaları tamamlamak üzere yeni bilgi ve belgelere erişerek bunları değerlendirmek, eksiklikleri gidermektir. Her bir kayıp eserle ilgili arşive ve basılı kaynaklara dayalı doğru ve kanıtlanabilen bilgi vermektir.rnrnYine eser ile ilgili bilginin yanında eserin varlığını kanıtlayıcı ve yeniden ihyası için gerekli belge, kayıt ve dokümanlardan kısa alıntılarla kaynak kod bilgilerini vermektir. Böylece verilen bilgi belgelendirildiği gibi, bu belgelere ayrıca ulaşma imkanı sağlanarak gerekli görüldüğünde daha geniş araştırma yaparak bilgi edinmeye alt yapı-imkan sağlanmış olmaktadır.rnrn rnrnMetot rnrnKayıp eserin varlığının kanıtlanması, unutularak kaybolmaması, tanıtımı ve eserin yeniden ihyası için belge bilgi sağlamaya yönelik 16 alt başlık belirlenmiştir. Her eser için bu alt başlıklarda değerlendirme yapılarak, ortak bilgi ve belge standardı sağlanmaktadır. Bu yayın metodumuzun bir sonucu olarak İstanbul Kayıp Kültür Varlığı Envanteri ve Bilgi-Belge Kataloğu da hazırlanmış ve yayınlanmış olmaktadır.rnrnİstanbul’un Kayıp Eserleri Suriçi Camileri adı ile yayınladığımız bu kitapta 75 kayıp eser yer almaktadır. Böylece aynı zamanda bu ciltte, ilk kayıp envanter ve katalog bilgileri, Suriçi İstanbul bölgesi ile ilgili olarak yer almaktadır.rnrnİstanbul’un en önemli kültürel varlıklarının bulunduğu, bunun yanında en çok kayıp kültür varlığının da yer aldığı bölge olması dolayısıyla öncelikle Suriçi İstanbul bölgesinden başlanmıştır. Bunu, Eyüp-Haslar, Beyoğlu-Galata, Üsküdar-Kadıköy, Boğaziçi-Avrupa, Boğaziçi-Anadolu bölgeleri takip edecektir. Böylece bu yayın metodu kapsamında, İstanbul’un Kayıp Kültür Varlığı Envanteri de tamamlanmış olacaktır.rnrnBu tür nitelikli, kanıtlara dayalı, ağırlıklı olarak Osmanlı ve Cumhuriyet dönemi arşivlerindeki belge-bilgi kaynaklarını içeren yayının hazırlanabilmesi için, her kayıp eserle ilgili arşiv/katalog taramaları yapmak üzere konunun uzmanlarından oluşan faal bir araştırma ekibi kurulmuştur. Arşiv katalog taramalarından elde edilen bilgi 16 başlık altında değerlendirilmek üzere, gerekli görülen arşiv belgelerinin kısmi çevirisi yapılmakta, gerekli görülmeyenler ayrıştırılmaktadır.rnrnBu belgeler, proje müellifi ve yöneticisi olarak başkanlığımda her bir eser için değerlendirilerek telif eser oluşturulmakta, böylece her bir kayıp esere ait 16 başlık altında değerlendirme, belge-bilgi envanteri ve kataloğu hazırlanmaktadır.rnrnBu kapsamda elinizdeki eserde İstanbul Suriçi’nde bulunan 75 kayıp esere ait değerlendirme, belge-bilgi envanteri ve kataloğu yer almaktadır.rnrn rnrnYenilik – KatkırnrnKitapta kayıp eserlerle ilgili birçok konu ilk kez mevcut literatüre yenilik ve katkı olarak sunulmaktadır. Bu yenilik ve katkıyı iki alt başlıkta toplayabiliriz.rnrnKaybolan Cami/Mescitlerimizin Taşıdığı Değer-Anlam Üzerine rnrnEserde yer alan 75 kayıp cami/mescidin tamamı anıt eserdir. Bu anlamda herbiri en az 200-300 yıl hizmete açık faaliyette bulunmuş, İstanbul şehrinin ve tarihinin önemli parçası haline gelmiş eserlerdir.rnrnBu 75 eserin tamamı vakıf eserdir. Bu eserlere bağlı vakıf akarlar ile birlikte İstanbul vakıf medeniyetini temsil etmektedirler.rnrnEserde yer alan kayıp cami/mescitlerin önemli bölümünün bânileri, İstanbul’un fethine katılan Kutlu Askerler ( “Nimel Ceyş”)’dir.rnrnYine eserde yer alan kayıp cami /mescitlerin önemli bölümü İstanbul mahallelerini kuran ilk camilerler/mescitlerdir.rnrn rnrnKaybolan Cami/Mescitlerimizin Kaybolma Nedenleri Üzerine rnrnBu kaynak eserden önce yayınlanmış ilgili diğer kaynak eserlerde, kaybolan cami/mescitlerin kaybolma nedenlerinin başında yangınlar zikredilmektedir. Ancak bu tür vakıf eserin kısmen veya tamamen yanması eserin kaybolmasında ana neden olamaz. Zira ihya edilebilirler.rnrnNitekim burada kaybolduğu söz konusu edilen eserlerin tamamı vakıf eserlerdir. Yani vakıf kurumu ve hukuku çerçevesinde ayrı bir koruma zırhına sahiptirler. Yine bu bu vakıf hayratların varlığını devam ettirebilmesini temin eden, hayrat eserlerin bakım onarım ve hizmetlerini karşılama şartına bağlanmış önemli vakıf akar/gelir kaynakları vardır.rnrnŞu halde yanan eserin yeniden ihya edilmesi maddi olarak da mümkündür. Nitekim yüzyıllar boyunca bu eserler defalarca yangınlarda kısmen veya tamamen yanmış, bir şekilde yangından etkilenmişlerse de vakıf akarları sayesinde yeniden ihya edilmişlerdir. Böylece yüzyıllar boyunca da varlıklarını sürdürebilmişlerdir.rnrnŞayet yanan hayrat eserler (cami/mescit) onarılmamış, ihya edilmemiş ise kaybolma diye tanımladığımız durum bu durumda ortaya çıkmaktadır. Şu halde asıl kaybolma sebebini ayrıca incelemek gerekir. 75 eser bu yönüyle ayrıca ele alınmış, yangın veya ilk görünen sebebin yanında yok olmaya sebep olan asıl nedenler belgeleriyle ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır.rnrn19.yüzyılın ilk yarısında kurulan Evkaf Nezareti, vakıf akarlardaki azalmaları telafi etmek, kaynak yokluğu içindeki vakıflara ait vakıf eserleri onarmak, yeniden ihya etmek, hizmete devam etmelerini temin etmek ana görevlerini üstlenerek 1826 yılında kurulmuştur. Bu süreçte hayrat eserlerin varlığını koruyarak devam ettirmelerinde çok önemli katkılar sağlamıştır.rnrnNitekim daha önce yayınlanan kaybolan eserlerle ilgili araştırmalarda hiç kullanılmamış vakıf arşiv belgeleri bu çalışmada ilk kez büyük ölçüde kullanılmıştır. Bu arşiv kaynakları arasında yer alan ve bu eserde büyük ölçüde yararlanılan Vakıflar Genel Müdürlüğü arşivindeki vakıf şahsiyet defter kayıtları, Evkaf Nezareti’nin hayratların onarımı, ihyası, korunmasında sağladığı katkıyı açıkça ortaya koymaktadır.rnrnBu kayıtlarda cami/mescit gibi vakıf hayratı olan vakıfların gelirlerinde azalma olduğunda bu azalıştan vakıf hayratın etkilenmemesi için mülhak vakıf statüsünü alınarak gerekli onarımların yapıldığı görülmektedir. Yine şayet vakfın mütevellisi kalmamış bu nedenle vakıf yönetilemediği için zaafa düşmüş ise, derhal bu vakıf mazbut vakıf statüsüne alınarak Evkaf Nezareti idaresince mütevelli tayin edilerek gerekli hayrat hizmet giderleri/harcamaları Evkaf Nezareti’nce üstlenilmiştir. Bu süreçte hayratta görevli imamların mütevelli olarak atanarak hayratın daha etkin korunmasının sağlanmaya çalışıldığı da gözlenmektedir.rnrnCumhuriyet döneminde ise bu süreç, vakıf hayratların adeta aleyhine işletildiği sonucunu veren gelişmeler içermektedir. Kitapta yer alan Osmanlı dönemine ait bu 75 kaybolan eserden büyük bölümü maalesef Cumhuriyet döneminde kaybolmuştur. Bu 75 kayıp eserin önemli bölümü Cumhuriyet döneminde mütevellisi kalmadığı gerekçesi ile önce mazbut vakfa dönüştürülerek vakfına el konulmuş, daha sonra da vakıf hayratı cami/mescit onarılmayıp ihya edilmediği gibi, kadro ataması da yapılmayarak eserin içi boşaltılmış, kendiliğinden yıkıma terkedilmişlerdir. Yıkılıp arsası kalan hayratın bir kısmı da yıkıntısıyla birlikte özel şahıslara satılmıştır.rnrn75 eserin bu kaybolma sürecinde dikkati çeken hususları şöyle sıralayabiliriz. Bu süreç öncelikle 2.Abdülhamid’e karşı 1900’ lerde başlatılan tahtan indirme ve İttihat ve Terakki partisinin iktidarı ele geçirme sürecinde yaşanan kaos ortamıyla başlamaktadır. 1905, 1911 yangınlarında İstanbul’un konut stoğunun %25-30’u yok olmuştur. 300.000 kişi bu yangınlardan etkilenmiştir. Bu durum İstanbul işgal dönemine gidilen süreçte 1918 yılı büyük İstanbul yangınında tekrarlanmıştır. Bu büyük İstanbul yangınlarında elinizdeki kitapta ele alınan 75 kayıp eserin önemli bir kısmı yanmıştır.rnrnBu yanan vakıf hayrat eserlerin Osmanlı dönemi sonunda ve Cumhuriyet döneminin ilk devirlerini de ihtiva eden süreçte ihya edilmemeleri, kaybolmalarının ana nedenidir.rnrnYangından etkilenmediği halde yok olan 75 eserin içinde yer alan bir kısım eserin kaybolma sebebi ise daha da ilginçtir. Bu vakıf eserlerin gerekli bakım onarımları yapılmamış, bu eserlere hayrat görevlisi de atanmamış ve böylece bu hayrat eserler boş bırakılıp kendiliğinden yıkıma terkedilmişlerdir. Özellikle cami/mescitlere görevli atamama sürecinin, İstanbul’un işgal yıllarında yaygınlaştığı, Cumhuriyet devri tek parti döneminin sonuna kadar da olanca hızıyla devam ettiği görülmektedir.rnrnBu süreçte dikkati çeken bir başka husus da bu 75 kayıp cami/mescitten ihya edilmeyen, hayrat görevlisi atanmayarak yıkıma terkedilen eserlerin bir kısmının Bizans devri kilise, Rabip-Rahibe Okulu vb. dini eserlerin yerine yapılan hayratlarda ortaya çıkmasıdır. Bu süreçteki uygulamalar, Bizans araştırmalarıyla da birleştirildiğinde bir nevi üstteki Osmanlı eseri hayratın yıkıma terkedilerek alttaki Bizans eserlerinin ortaya çıkarılması sürecinin işletildiği şüphesini arttırmaktadır. Bu sürecin başlangıcı ise İstanbul’un işgal dönemidir. Bizans eserleri üzerine yapılan cami/mescitlere yönelik araştırmaların Cumhuriyetin ilk döneminde de hız kesmeden devam ettiği görülmektedir.rnrnCumhuriyet dönemi Ecümen Arşivi kayıtları incelendiğinde altında Bizans eseri olduğu iddia edilen onlarca cami/mescit 1930-1945 yılları arasını içeren dönemde fotoğraflanarak hayrat eserin(cami/mescit, mektep, medrese, tekke), sanat değeri, tarihi yapı değeri gibi çeşitli açılardan değerlendirilerek raporlandığı görülmektedir.rnrn75 kaybolan eserin bir kısmını oluşturan, Encümen Arşivi’nde yer alan birçok hayrat eserin raporunda Bizans eseri ilişkisi belirtildikten sonra eserin değeri konusunda mütalaa verilmektedir. Bu fotoğraflanan ve raporlanan eserlerin önemli bölümünün onarılmadığı, görevlilerinin başka yerlere tayin edildiği veya görev süresi dolan hizmetlinin yerine yeni görevli atanmadığı bu nedenlerle üstteki eserin kendiliğinden çöktüğü, yıkıldığı görülmektedir. Bunlar sadece bir tesadüf olabilir mi?rnrnEserlerin bu süreçte bir başka yok oluş nedeni de yine Cumhuriyetin ilk dönemlerindeki yol-meydan genişletme çalışmaları sırasında yolda kaldığı için eserin yıkılmasıdır. Osmanlı döneminde yolda kalarak yıkılan eser yoktur. Ancak zorunlu haller ortaya çıkarsa eser başka yere taşınmakta, yıkıp yok edilmemekteydi. Yol-meydan yapımı ise eserler korunarak gerçekleştirilmekteydi.rnrnBuna karşın Cumhuriyet devri tek parti dönemi belediye uygulamalarında, yolda kalarak yıkılan hayratın hayli fazla olması oldukça dikkat çekmektedir. Üstelik 75 eser içinde Cumhuriyet döneminde yol-meydan genişletme çalışmalarında yıkılan hayratın durumunu gösteren haritalara ve meri imar planı haritasına bakıldığında bazı hayratın yolda değil yol kenarında kaldığı halde yine de tamamen yıkıldığı veya hayratın küçük bir kısmı yolda kalmasına rağmen hayratın tamamının yıkıldığı gibi birçok örnek karşımıza çıkmaktadır.rnrnBu yolda kalma nedeniyle vakıf eserlerin yıkılması uygulaması, çok parti döneminde de devam eden yegâne uygulamadır. Çok partili döneminde, hayrata (cami/mescit) hizmetli atamama, eseri onarmayarak veya ihya etmeyerek yok etme gibi tek parti döneminde uygulanan eseri yok etme yöntemleri uygulamadan kaldırılmıştır. Ancak 75 eserden bir kısmı maalesef çok partili dönemde yol, meydan, bulvar genişletme çalışmalarında eserin yola gittiği gerekçe gösterilerek yıkılıp yok edilmiştir.rnrnSonuçrnrnElinizdeki kitapta yer alan 75 kayıp eserin çok azı hariç büyük çoğunluğunun kültür tescil kaydı yoktur. Bu yapılan araştırmada bulunan yeni belge bilgiler bu tescilsiz eserlerin tescili için önemli veriler sunmaktadır.rnrnElinizdeki 75 kaybolan vakıf hayrat eserin yok olma süreçlerinin incelenmesinden elde ettiğimiz en önemli sonuç, vakıf eserlerin nedeni ne olursa olsun yok edilememesi için acil kanuni düzenlemelerin yapılmasıdır. Vakıflar Kanunu başta olmak üzere şehircilikle ilgili kanunlar ve düzenlemeler gözden geçirilmelidir. Tespit ettiğimiz yok etme nedenleri ayrı ayrı belirtilerek bir daha bu nedenlerle elde kalan eserlerin yok edilmemesi için bugüne ve yarına yönelik yaptırımı da olan yeni maddeler ilave edilerek ilgili kanunlar yeniden düzenlenmeli, etkin önlemler alınmalıdır.rnrn rnrnTeşekkürrnrnElinizdeki eserin hazırlanmasına karar veren İBB Başkanı sn.Kadir TOPBAŞ’a ve İstanbul’daki birçok tarihi eserin tescil ve ihya edilmesinde büyük çabalar harcayan, katkı sağlayan İBB Tarihi Çevre Koruma Müdürlüğü’ne ve müdür sn.Cem ERİŞ’e, bu kitap da dahil olmak üzere İstanbul’a dair birçok önemli eserin yayınını yaparak etkili kültürel hizmetler sunan KÜLTÜR A.Ş’ye, Genel Müdür sn.Nevzat KÜTÜK’e ve Projeler müdürü sn. Fatih YAVAŞ’a teşekkürlerimi sunarım.rnrnBu eserin hazırlanmasında Vakıflar Genel Müdürlüğü arşivindeki çalışmalarımızda katkı sağlayan VGM Kültür Tescil Daire Başkanı sn.Adnan TÜZEN ve ekibine ayrıca teşekkür ederim. Arşiv araştırmalarında gerekli katkıyı sağlayan Ali ÇAKIR ve Halit ATLI’ya eserin hazırlanmasına altı aydır kesintisiz adeta geceli gündüzlü çalışarak katkı sağlayan Çiğdem GÖRSOY, Özcan GARAN’a, Yrd.Doç.Dr.Ercüment BALCI’ya tasarımda katkı sunan Eser POSTALLI’ya, tasarım tashih ve redaksiyonunu üstlenen Fatih DALGALI’ya ayrı ayrı teşekkürlerimi sunarım.rnrnEn büyük teşekkür ise yoğun çalışmam sırasında ihmal ettiğim ancak benden desteklerini hiçbir zaman esirgemeyen eşim Emel, iki oğlum M.Ömer ve M. Fatih ile kızım Asude’ciğedir.rnrnMallarını canlarını herşeylerini hayır yolunda vakfedenlere ait bu kayıp vakıf eserlerin ortaya çıkarılmasında katkı sağlamayı bana nasip eden Allah’a sonsuz şükürler olsun. Eserin oluşmasında katkı sağlayan ama burada anamadıklarım da dahil olmak üzere eserde emeği olan herkesten Allah razı olsun.   Prof.Dr.Ahmet KALA.rnrnSüleymaniye-BEYAZIT, 5 Şubat 2013.rnrn